Theologie voor
niet-theologen deel 1
Laatst gewijzigd:
30.10.2001
Onder niet-theologen worden verstaan
zij, die geen officiële wetenschappelijke en/of kerkelijke opleiding in de
theologie hebben gevolgd.
Inhoud:
Wat is theologie?
Wat is wetenschap?
De Bijbel
Is de Bijbel door
God geïnspireerd?
Theopneustos
Godsbewijzen
Wat is theologie?
Er zijn vele definities en omschrijvingen
van theologie in omloop. In deze artikelenserie is theologie 'een systematische
bestudering van het ontstaan, de inhoud en de overlevering van de geschriften
van de Bijbel'. Het geloofsaspect wordt hier buiten beschouwing gelaten.
Bij die systematische bestudering wordt gebruik gemaakt van de wetenschappelijke
inzichten op het gebied van de geschiedenis, de archeologie, de maatschappelijke
en de sociale omstandigheden. Daarnaast worden de geschriften bestudeerd vanuit
de literaire context.
Letterlijk betekent 'theologie': 'leer over God'. 'Theos' betekent 'God' en 'logia'
is 'leer' of 'verhandeling'. 'Logia' is een afleiding van 'logos', dat 'woord'
betekent.
We stuiten nu al op een grote tegenstelling, die kenmerkend is voor de theologie.
Voor vele christenen is theologie het spreken van God tot de mens via openbaring
door middel van de Bijbel. Voor hen is de Bijbel het woord van God en niet van
mensen. Deze christenen worden fundamentalisten genoemd, omdat zij erop
voorhand vanuit gaan dat de Bijbel Gods woord is en er geen fouten, vergissingen
of tegenstellingen in de Bijbel kunnen staan, omdat God uiteindelijk de Auteur
is. God is volmaakt en kan geen fouten maken.
Voor vele andere christenen is theologie het menselijk spreken over God.
Het is niet aan te tonen dat God de Bijbel heeft geschreven. Mensen hebben, vanuit
hun eigen tijd en omstandigheden, de geschriften van de Bijbel geschreven en het
moet ons dus niet verwonderen dat er dingen in de Bijbel staan, die niet kloppen.
In deze artikelenserie wordt uitgegaan van de visie dat de Bijbel een verzameling
is van menselijke geschriften en niet bewezen kan worden dat deze geschriften
door God Zelf zijn geschreven of gedicteerd.
terug naar inhoud
Wat is wetenschap?
In de Nederlandse taal betekent 'weten':
'het bekend zijn met' of 'kennis dragen van'. Wetenschap is dan het geheel van
kennis en inzicht van een onderwerp of vak van studie. De meest bekende indeling
van de wetenschap is die in de natuur- en geestwetenschappen, ook wel cultuurwetenschappen
genoemd. Er zijn echter ook andere indelingen mogelijk. De theologie valt onder
de geestwetenschappen.
In het boek Wetenschapsfilosofie voor geestwetenschappen, zeggen de schrijvers:
'Volgens een wijdverbreide opvatting richten de natuurwetenschappen zich op de
verklaring en op unieke correcte beschrijving van feiten, maar richten
de geestwetenschappen zich op interpretatie van cultuurproducten. Terwijl
in de natuurwetenschappen theorieën met elkaar concurreren en aanvaarding
van de ene verwerping van de andere met zich meebrengt, zouden de interpretaties
in de geestwetenschappen eventueel ook naast elkaar kunnen blijven staan. In deze
opvatting hebben natuur- en geestwetenschappen dus onderscheiden kennisidealen:
de natuurwetenschappen zouden gericht zijn op het vinden van waarheid, de geestwetenschappen
op het vermeerderen van interpretaties'. *
* Michiel Leezenberg en Gerard de Vries, Wetenschapsfilisofie
voor Geestwetenschappen, Amsterdam 2001, bladzijde 29/30.
Dat betekent dat de methodieken in de natuurwetenschappen
anders zijn dan in de geestwetenschappen. De natuurwetenschappen vragen 'bewijs'
door zintuiglijke waarneming, terwijl de geestwetenschappen zich proberen in te
leven in gedachten en motieven, vooral daar waar het om de mens gaat.
Toch kunnen de geestwetenschappen niet geheel zonder de methodieken van de natuurwetenschappen.
Als we spreken over de geschriften van de Bijbel, hebben we het over zintuiglijk
waarneembare producten van de menselijke geest. Deze geschriften hebben een
ontstaan en een ontwikkeling doorgemaakt, die te bewijzen is. Vele gebeurtenissen
uit die geschriften kunnen getoetst worden aan de geschiedenis, geografie en archeologie.
Andere niet en komen dan volledig op het terrein van de interpretaties,
het kenmerk van de geestwetenschappen en moeten als 'niet historisch gebeurd'
worden aangemerkt. Dan zal de theologie moeten aangeven hoe dan met die vermeende
gebeurtenissen moet worden omgegaan.
terug naar inhoud
De Bijbel
Theologie is het menselijk spreken over
God. In de christelijke wereld begint dit spreken over God met de Bijbel. Deze
verzameling van geschriften legt getuigenis af van menselijk denken over God vanuit
het Joodse gedachtegoed, want de Bijbel bevat Joodse geschriften en is
geheel Joods. Ook het zogenaamde 'Nieuwe Testament'. De zeer oude indeling in
'Oude en Nieuwe Testament' is nogal ongelukkig en heeft geleid tot een tegenstelling.
Het Oude Testament is voor de Joden en het Nieuwe Testament is voor de christenen.
Tegenwoordig spreekt men in de theologie liever van 'Eerste' en 'Tweede Testament',
maar daarmee wordt de tegenstelling niet opgeheven.
terug naar inhoud
Is de Bijbel door
God geïnspireerd?
Als bewijs voor de goddelijke inspiratie
van de Bijbel worden al eeuwenlang enkele woorden uit de tweede brief van Paulus
aan Timotheüs geciteerd. In de Griekse grondtekst staat er: 'pasa grapha
theopneustos' en luidden in het Nederlands volgens de N.B.G-vertaling:
Elk van God ingegeven schriftwoord en volgens de Statenvertaling:
Al de Schrift is van God ingegeven (2Timotheüs
3:16).
De Studiebijbel van 'In de Ruimte' * heeft bij deze
tekst als aantekening: 'Door het ontbreken van het lidwoord na 'pasa' zullen we
moeten vertalen met 'ieder geschrift' en niet met 'geheel de schrift'. Daarna
wordt de neutrale bijbelonderzoeker op het verkeerde been gezet doordat de aantekening
verder gaat met te zeggen: 'Met 'ieder geschrift' worden natuurlijk de boeken
van het Oude Testament bedoeld'. Vooral het woord 'natuurlijk' is hier opvallend,
maar niet verwonderlijk omdat de samenstellers van de Studiebijbel uitgaan van
de gedachte dat elke verwijzing in het Nieuwe Testament naar andere geschriften,
bedoeld is als een verwijzing naar geschriften uit het Oude Testament zoals wij
dat nu kennen.
* Deel 8,
Galaten tot en met Filemon, bladzijde 805
In de tijd van Paulus waren er de geschriften die in de Griekse vertaling van
de Tenach, de Septuaginta (LXX) voorkwamen en geschriften die in de Palestijnse
Tenach voorkwamen en die geschriften stemden niet overeen. De LXX had er méér
dan de Palestijnse Tenach, die overigens toen nog in ontwikkeling was en pas rond
100 na Christus zijn huidige vorm kreeg. Het ligt voor de hand dat Paulus in zijn
arbeid de Griekse Septuaginta gebruikte omdat hij in de Diaspora werkzaam was,
waar de Joden het Hebreeuws niet meer gebruikten en begrepen. Uit citaten uit
het Oude Testament in de brieven van Paulus blijkt dat deze gedachte nog niet
zo gek is, omdat de citaten uit de LXX schijnen te komen.
De vertaling elk
van God ingegeven schriftwoord, geeft tevens aan dat er ook andere
dan door God ingegeven schriftwoorden kunnen zijn. Maar deze gevolgtrekking zullen
vele christenen verontwaardigd van de hand wijzen, gevangen als zij zijn in de
gedachte dat de Schrift alléén Gods woorden bevat. Toch is het voor
een neutrale, voor zover dat mogelijk is, bijbelstudent een optie, die niet zo
maar van de hand gewezen kan worden.
De woorden 'pasa grapha
theopneustos' komen in deze samenstelling slechts éénmaal voor
in de Bijbel. Dat geldt ook voor het woord 'theopneutos'. Dat moet ons tot voorzichtigheid
manen als we op grond van deze éne tekst menen de leer van de goddelijke
inspiratie van de Bijbel te kunnen baseren.
In het Nieuwe Testament komen we het principe tegen dat op grond van de verklaring
van twee of drie getuigen een zaak vaststaat (Mattheüs 18:16). Dat is ontleend
aan de Thora: 'Eén enkele getuige zal niet tegen iemand kunnen optreden
ter zake van enige ongerechtigheid of zonde, welke ook, die hij begaan mocht
hebben; op de verklaring van twee of drie getuigen zal een zaak vaststaan' (Deuteronomium
19:15).
Hoewel het in deze schriftplaatsen om geheel andere zaken gaat dan om de inspiratie
van de Schrift, lijkt het mij toch een goede zaak om het principe van twee of
drie getuigen ook toe te passen wanneer wij leringen, onderwijs of tekstverklaringen
willen staven met citaten uit de Schrift. Deze voorzichtigheid kan ons behoeden
voor al te snelle conclusies en voor verkeerde gevolgtrekkingen en onjuiste
exegese.
terug naar inhoud
Theopneustos
Dit Griekse woord betekent 'door God (in)geblazen
of geïnspireerd', aldus de Studiebijbel. Theopneutos is afgeleid van 'theos',
'(een) god, God' en 'pneo', 'blazen'. Bij de oude Grieken werd het toegepast op
dichters en zieners, maar niet op woorden. Dat maakt het des te moeilijker om
duidelijk te krijgen hoe dat proces van inspiratie verliep. De Bijbel vermeldt
daar niets over en alles wat we ervan menen te weten, komt voort uit menselijke
speculatie. Er is in de Bijbel geen zogenaamd 'referentiekader' waaraan we dat
proces zouden kunnen toetsen. Volgens Réné Pache betekent het niet
ingeblazen of geïnspireerd, maar 'van God uitgeblazen', voortgebracht door
de levenwekkende adem van God, uit Hem afkomstig, door Hem gesproken' *1.
B.B.Warfield gaat zelfs zover dat hij zegt dat de term 'inspiratie' als zodanig
niet voorkomt. De schrijvers van de Bijbel werden gegrepen door het initiatief
van de Here en gedragen door Zijn onweerstaanbare kracht, die niet de Schriften
in iemand of iets inblies, maar die ze rechtstreeks uit zijn mond deed voortkomen'
*2. Pache vervolgt door te zeggen: 'De schepping,
dat andere grote 'boek' van God, kwam op dezelfde manier tot stand: 'Door het
woord des HEREN zijn de hemelen gemaakt, door de adem van zijn mond al hun heer
(Psalm 33:6). *3
*1 en *3 Réné
Pache, Inspiratie en het gezag van de Bijbel, Amsterdam 1977, bladzijde
43
*2 B.B.Warfield, The
Inspiration and Authority of the Bible, bladzijde 299/300
Pache en Warfield willen
de Schrift iets laten zeggen wat er niet staat. De adem van God schiep het heer
(leger, menigte) van de hemelen rechtstreeks, maar dat gebeurde niet met de
Tenach. Hier zien we een staaltje van oneigelijk bijbelgebruik om een onschriftuurlijke
visie aanvaardbaar te maken door het citeren van een bijbeltekst. God schreef
zelf niet, maar mensen schreven de Tenach. Warfield meent dat God de Schriften
rechtstreeks uit Zijn mond deed voortkomen. Het is te betreuren dat Pache deze
onzin klakkeloos overneemt.
Opmerkelijk is hier ook
dat er, zoals zo vaak als het gaat om het verklaren van teksten uit de Bijbel,
verschil van inzicht bestaat over het woord 'theopneustos'. Dat is mogelijk
te verklaren als we weten welk standpunt Pache en Warfield innemen ten opzichte
van de inspiratie van de Schrift. Voor zover ik heb kunnen vaststellen zijn
zij beiden verdedigers van de 'mechanische inspiratie', terwijl de vertalers
van de Studiebijbel wellicht een wat genuanceerder standpunt innemen. Maar dat
maakt het voor de bijbelstudent, die zelf geen Grieks kent, er niet gemakkelijker
op te beoordelen hoe dat precies zit met het woord 'theopneutos'. Natuurlijk
kunnen we andere taaldeskundigen raadplegen, maar het is de vraag of ons dat
iets verder zal helpen. Omdat de Schrift ons geen informatie geeft over de bemoeienis
van God met de Bijbel, kan alle discussie over de inspiratie van de Bijbel gevoeglijk
achterwege blijven.
Als afsluiting van het 'inspiratieprobleem'
laten we de theoloog C.J. Labuschagne nog even aan het woord:
'De Bijbel bevat niet de door God gesproken
woorden, maar de door mensen gesproken woorden over en namens God. De gedachte
als zou God bijbelboeken geciteerd hebben, moeten we uit ons hoofd zetten. Hetzelfde
geldt met betrekking tot de idee dat de bijbelboeken door de Heilige Geest geïnspireerd
zijn. Deze grieks-hellenistische opvatting is vreemd aan het Oude Testament, waar
wel sprake is van door God geroepen mensen, de profeten, die namens Hem spraken,
maar niet van geïnspireerde boeken. Het inspiratiebegrip houdt het gevaar
in dat niet voldoende rekening gehouden wordt met de menselijke factor in de Bijbel.
Daardoor dreigt het feilbaar menselijke vergoddelijkt te worden. De Bijbel is
geen door de Geest geïnspireerd boek, maar bevat de schriftelijke neerslag
van de uitspraken van mensen die, in mindere of meerdere mate door de Geest geïnspireerd,
uiting hebben gegeven aan hun geloofsopvattingen.
Dit houdt onder meer in dat wij onderscheid moeten maken tussen de geschriften
van de profeten en de andere boeken. Indien ergens sprake is van inspiratie, dan
is het wel rondom het optreden van de grote profeten. Met de profetische geschriften
verkeren we het dichtst bij de mensen die, door de Geest geleid, namens God spraken.
Bij de profeten, en in de Psalmen, klopt voor mij het hart van het oudtestamentische
geloofsgetuigenis. De auteurs en de bewerkers van de Thora bevinden zich veel
verder weg. Daarom ben ik van mening dat wij als christenen, evenals de Joden,
onderscheid moeten maken tussen de verschillende bijbelboeken onderling, in die
zin dat bepaalde boeken hoger in aanzien staan dan andere, maar dat wij dan niet
zoals de Joden de Thora bovenaan stellen, maar de profetische boeken en de Psalmen.
Het is een kapitale vergissing alle bijbelboeken als gelijkwaardig en als van
hetzelfde niveau te beschouwen, en een even grote vergissing ze allemaal in gelijke
mate de kwalificatie 'Woord van God' toe te kennen. Wie er echter behoefte aan
heeft de Bijbel 'Gods onfeilbaar Woord' te noemen, die mag en wil ik niet in de
weg staan. Waar het mij om gaat, is, dat men beseft wat de implicaties van een
dergelijke uitspraak zijn.
De vaak aan de Bijbel toegekende eigenschap van 'onfeilbaar', waarmee uitdrukking
wordt gegeven aan de betrouwbaarheid van bijbelse uitspraken, kan beter vermeden
worden, omdat deze term de onjuiste suggestie wekt als zou niet alleen iedere
uitspraak in de Bijbel, maar ook de tekst foutloos zijn' (einde citaat). *
* C.J.Labuschange,
Gods oude plakboek, Den Haag, 1978, bladzijde 150/151
terug naar inhoud
Godsbewijzen
Vanuit de natuurwetenschappen
is het bestaan van God niet te 'bewijzen'. We kunnen niet zeggen: dáár
woont God! Met onze zintuigen kunnen we God niet waarnemen. Vanuit de theologie
zijn een aantal zogenaamde 'Godsbewijzen', bekend. Dat zijn het kosmologische,
het teleologische en het morele Godsbewijs. Het Handboek voor het christelijk
geloof zegt onder andere op bladzijde 140/141:
'Het kosmologisch bewijs
(kosmos is orde, wereld, heelal) gaat uit van een Eerste Oorzaak van alle
dingen. Niets van wat we zien, is zijn eigen oorzaak. Al wat wij ervaren,
heeft oorzaken, die buiten zichzelf liggen en aan zichzelf voorafgaan. Maar
deze kunnen niet eindeloos op weer andere oorzaken teruggaan. Als er geen
Eerste Oorzaak zou zijn, die zijn eigen oorzaak was en uiteindelijk de oorzaak
van alle volgende oorzaken, zou het hele causale proces nooit op gang gekomen
zijn. Daarom is er een Eerste Oorzaak, die wij 'God' noemen.
Het teleologische bewijs
(van het Griekse 'telos', doel, bestemming) volgt eenzelfde redenering. Maar
terwijl het kosmologische bewijs zich richt op oorzaken, neemt het teleologische
bewijs de kennelijke planmatigheid en doelgerichtheid van de dingen in de
wereld in ogenschouw, met name van de levenloze voorwerpen die zelf geen intelligentie
bezitten. Levenloze dingen dienen een doel buiten zichzelf, en zoals een horloge
een horlogemaker veronderstelt, zo verwijst de klaarblijkelijkheid van ontwerp
en doel van de dingen naar een doelbewuste Schepper.
Het morele bewijs vraagt
naar de bron van onze zedelijke waarden. Hoe komen wij aan ons onderscheidingsvermogen
met betrekking tot goed en kwaad? Ook atheïsten en agnostici komen op
voor eerlijkheid en recht. Maar de materie kent geen moraliteit. In een zuiver
materialistische wereld zijn er geen normen. Zij die over de macht beschikken,
bepalen wat goed en fout is.
Het morele bewijs beroept zich op het gevoel voor zedelijke waarden waar de
mensen blijk van geven en dat, of zij dit nu erkennen of niet, wijst op het
bestaan van een persoonlijke, zedelijke Schepper, die in onze zedelijke natuur
gevoel voor recht en voor plicht tegenover anderen heeft ingeplant.
Noch het kosmologische,
het teleologische en het morele bewijs zijn doorslaggevend voor het bewijzen
van het bestaan van God. Maar alle drie vestigen zij onze aandacht op hetzelfde
feit: dat wij als mensen niet volstrekt onafhankelijk zijn. Ons bestaan in
de wereld roept vragen op, waar deze wereld zelf geen antwoord op heeft. Jezus
heeft nooit geprobeerd te bewijzen dat God bestaat, maar zijn leer vooronderstelt
bij zijn hoorders een zintuig voor God. Dit gevoel voor God is iets wat alle
mensen eigen is.
Het kosmologische, het teleologische en het morele bewijs schieten te kort
als het erom gaat de God van het christelijke geloof te bewijzen volgens de
natuurwetenschappelijke methodiek. Rationele bewijsvoering kan dat uiteindelijk
niet. Maar zij attenderen ons op enkele van de meest fundamentele vragen die
ons bestaan in de wereld oproept' (Einde aanhaling).
terug naar inhoud
Jan van de Westelaken
terug
naar de top